Łomazy I

Marian Serhej – Sołtys
tel. 606 496 726

Rada Sołecka:

Szatałowicz Paweł
Telaczyński Roman
Wołosowicz Paweł

Liczba mieszkańców (na dzień 01 marca 2017 r.) – 953
Ewidencyjny numer obrębu: 0013

Duża wieś w Zaklęsłości Łomaskiej, na północ od Wisznic, na dawnym trakcie królewskim Kraków-Lublin-Wilno. Dawniej miasto królewskie na prawie magdeburskim z herbem i licznymi przywilejami, centrum klucza gospodarczego. Wzmiankowana 1416 jako należąca do Korony, w ramach starostwa Parczewskiego, 1446 r. wymieniona przez Długosza, w 1447 r. przez Kazimierza Jagiellończyka odłączona od starostwa Parczewskiego i przyłączona do Ziemi Brzeskiej (ekonomii brzeskiej). Wówczas ważna miejscowość i osada targowa na trakcie z Krakowa i Lublina na Litwę i dwukrotnie miejsce obrad sejmu – w 1451 i 1464 odbyły się tu zjazdy panów polskich i litewskich. Dzięki staraniom Mikołaja Radziwiłła „Rudego”, kanclerza i hetmana w lit. funkcjonowała jako miasto, 1568 otrzymała od Zygmunta Augusta przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim. 1570 r. erygowana parafia prawosławna, 1726 notowana cerkiew unicka p.w. św. Piotra i Pawła, drewniana. 1775 r. wzmiankowany dwór. Pod Łomazami w roku 1769 r. zginął w bitwie konfederatów barskich Franciszek Pułaski, brat Kazimierza Pułaskiego. Ok. 1845 jako dobra donacyjne w posiadaniu gen. Mikołaja Martynowa. W dniu 23.01.1863 r. miała tu miejsce bitwa oddziału powstańczego z ułanami Pułku Smoleńskiego; mieszkańcy Łomaz brali czynny udział w powstaniu styczniowym. 1890-91 budowa murowanej cerkwi prawosławnej wg proj. arch. Wiktora Iwanowicza Syczugowa, zburzonej 1934 r. W II poł XIX w. utrata praw miejskich. Ok. 1884 r. istniały: bożnica, sąd, fabryka świec, garbarnia i dwie olejarnie.

Ośrodkiem obszerny prostokątny rynek, zw. Placem Jagiellońskim, z parami ulic wychodzących z naroży, obecnie częściowo zamieniony na skwer i zabudowany. Dawniej przy rynku cerkiew prawosławna; kościół parafialny usytuowany był pierwotnie na wschodnim skraju osady przy ul. Małobrzeskiej, nieopodal dzisiejszego cmentarza. Układ ulic szachownicowy. Zabudowa parterowa, drewniana, przeważnie z lat 20-30-tych XX w., kalenicowa. Domy pięcio- i siedmioosiowe, ze sklepikami od frontu.

We wsi murowany, neogotycki kościół parafialny p.w. św. Piotra i Pawła z lat 1906-1911. Parafia erygowana 1451 r., skasowana 1875 r., przywrócona 1905 r. Cztery kolejne drewniane kościoły spłonęły: pierwszy po poł. XVI w.; drugi, odbudowany 1574 staraniem ks. Andrzeja Sienickiego z fundacji króla Zygmunta Augusta, 1657 r. spalony przez Szwedów; trzeci 1783 r.; czwarty 1795 r.. Następny drewniany, wzniesiony 1851-52, w 1878 r. zamieniony na cerkiew, 1891 r. rozebrany, a z pozyskanego materiału wzniesiona cerkiew. Obecny wzniesiony 1906-11, na nowym miejscu, kosztem parafian i staraniem proboszcza Antoniego Śliwińskiego wg proj. arch. Władysława Wołodko z Białej, roboty murarskie prowadził majster Kijowski z Białej. Konsekrowany 1912r. 1915 r. rekwizycja trzech dzwonów przez Rosjan, spłonęła plebania. 1923 r. remont wieży, kolejne remonty 1925 i 1937. Uszkodzony 1944, gruntownie restaurowany 1967-68 kosztem parafian i staraniem proboszcza Adolfa Wlaźlackiego. Położony w pd.-wsch. części miejscowości, na pd. od rynku, przy szosie z Parczewa do Białej, ul. Podrzeczna 65. Fasadą zwrócony na pd. Murowany z cegły, z detalem tynkowym. Halowy, trójnawowy. Pięcioprzęsłowy korpus z transeptem o nieznacznie wysuniętych ramionach, dwuprzęsłowe prezbiterium zamknięte trójbocznie, ujęte prostokątnymi zakrystiami. Wewnątrz arkady międzynawowe ostrołukowe na ośmiobocznych filarach. Sklepienia nawy głównej i prezbiterium gwiaździste, w nawach bocznych i transepcie krzyżowo-żebrowe, z kolistymi zwornikami. Otwory ostrołukowe. Oszkarpowany. Na osi fasady wysoka, dołem w nią wtopiona czterokondygnacyjna wieża, w dolnych kondygnacjach na planie kwadratu, górą ośmioboczna, z wysokimi ostrołukowymi przezroczami, zwieńczona iglicą; ujęta kruchtami na planie prostokąta o ściętym narożu, zamkniętymi trójkątnymi szczytami. Portal dwukolumnowy, ostrołukowy, występujący z lica fasady, zwieńczony betonową figurą N.P. Marii Niepokalanie Poczętej, z datą 1911. Nad nawami bocznymi półszczyty, nad prezbiterium i transeptem szczyty z blendami i laskowaniem, zwieńczone sterczynami. Dachy dwuspadowe, strome, kryte blachą. Wyposażenie jednorodne, neogotyckie, z czasu powstania kościoła. Ołtarz główny, trójprzęsłowy, z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej i gipsowymi figurami śś. Stanisława i Wojciecha. Ołtarze boczne: 1. lewy, z obrazem św. Antoniego Padewskiego, neobarokowym, w. XIX w., 2. prawy, z obrazem św. Teresy od Dzieciątka Jezus. Ambona o ośmiobocznym koszu i analogicznym baldachimie, z ostrosłupową iglicą. Chrzcielnica o ośmiobocznym trzonie i ostrosłupowej nakrywie, z baldachimem analogicznym do ambony. Konfesjonały z ostrołukowo zamkniętymi zapleckami. Ławki z ostrołukowymi płycinami na bokach. Prospekt organowy, neogotycki, 1941, warszawskiej firmy Stefan Brzozowski i Syn. Kropielnica granitowa, 1907. Lampa wieczna, eklektyczna, pocz. XX w., mosiężna, zwieńczona pasem lilii, na korpusie odlewane plakiety z h. Polski, Litwy i Rusi. Obrazy: 1. Chrystus Zmartwychwstały, koniec XIX w.; 2. portret proboszcza Śliwińskiego, sygn. Władysław Pobóg Zarzecki, 1920 r. Krucyfiksy: 1. ludowy, XIX w.; 2. procesyjny, XIX/XX w.; 3-4. w tradycji barokowej, XIX/XX w. Monstrancja neobarokowa, pocz. XX w., z cechą warszawskiej firmy Norblin, gloria z otokiem z kłosów zbóż, z plakietą Boga Ojca w półpostaci i dwoma puttami. Kielich eklektyczny, z motywami neoromańskimi, pocz. w. XX, wg inskrypcji ofiara Andrzeja i Rozalii Najdyhorów, o stopie sześciolistnej z trzema plakietami z postaciami Chrystusa na krzyżu, Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana. Puszka barokowa, XVIII/XIX w., kolista, gładka. Lichtarze: 1-2. klasycystyczne, I poł. XIX w., cynowe, o kwadratowych podstawach; 3-9. XIX/XX w., warszawskiej firmy Fraget, o kanelowanych trzonach. Szaty liturgiczne: 1. ornat biały z kolumną z brokatu z motywem kaskady wodnej i dużych pierzastych kwiatów i pęków drobnych kwiatków, obszytą srebrną koronką ok. poł. XVIII w., boki z czerwonego adamaszku; 2-3. para białych dalmatyk, ok. 1750, z brokatu o wzorze gałązek jabłoni i drobnych różyczek; 4-5. ornat i kapa, czerwone, 1906 r., wg napisu ofiarowane przez proboszcza łomazkiego ks. Antoniego Śliwińskiego, w kolumnie ornatu haft nicią złotą i jedwabiem, z motywem kielicha z hostią w promieniach z hierogramem IHS, oplecionym wicią liściasto-kwiatową, boki z adamaszku; kapa z pretekstą i kapturem z haftem z motywem wici o regularnych kolistych zwojach i Gorejącym Sercem na kapturze.

Obok kościoła murowana plebania bez cech stylowych, po 1915 r. Pierwotna wzniesiona 1905-6, spalona 1915 r. Obraz św. Mikołaj Cudotwórca, pocerkiewny, zapewne po 1874 r. Relikwiarze: 1. klasycystyczny, 1852 r., mosiężny, wg napisu z cerkwi par. w Łomazach; 2. z I ćw. XX w., w formie monstrancji, o wysokiej owalnej stopie, z motywem liści akantu na otoku i nodusie, gloria promienista z trzema plakietami: Boga Ojca z Chrystusem i parą aniołów.

We wsi dawny cmentarz żydowski. (bez zachowanych nagrobków). Drugi cmentarz na skraju osady, na wsch. od rynku, przy ul. Brzeskiej. Zachowane zabytkowe nagrobki: 1. ks. unickiego Tomasza Koncewicza (zm. 1827 r.), na ceglanym, otynkowanym postumencie, czworoboczny postument z piaskowca zwieńczony schodkową piramidą z żeliwnym krzyżem; 2. Adama Kołaczkowskiego (zm. 1845 r.), dziedzica Krasówki, piaskowcowy, w formie obelisku z h. Abdank zwieńczonego krzyżem; 3. rodziny Barwińskich: Józefa Joachima (zm. 1847 r.), dziedzica Dubowa, Julii z Kołaczkowskich, Marii Jadwigi, Józefy i Marii ze Skalskich, wystawiony przez Franciszka Ksawerego Władysława, sędziego Pokoju Okręgu Bialskiego (zm. 1871), klasycystyczny, w kształcie edikuli na kanelowanych kolumienkach doryckich, z belkowaniem zwieńczonym krzyżem, wewnątrz urna okryta draperią, od frontu tablica z h. Achinger, ujęta zgaszonymi pochodniami; 4. Mikołaja Łojewskiego (zm. 1915 r.), na kamiennym czworobocznym postumencie ze sztucznego kamienia, z rzeźbą dziecka klęczącego na poduszce.

Na cmentarzu również drewniana kaplica cmentarna p.w. św. Jana Ewangelisty. Klasycystyczna, zapewne ok. 1795 r., przebudowana w 1834 r., gruntownie remontowana 1925 r. Konstrukcji zrębowej, oszalowana. Zwrócona frontem na pd. Na planie prostokąta, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Wnętrze kryte stropem. Od frontu ganek na czterech słupach. Drzwi dwuskrzydłowe. Okna półkoliste. Dach trójspadowy, kryty gontem. Ołtarz I poł. XIX w., w tradycji barokowej, z parą kolumn korynckich i dwiema rzeźbami aniołów oraz obrazem św. Jana Ewangelisty, przemalowanym. Obrazy, I poł. XIX w., w tradycji barokowej, mai. na desce: Matka Boska z Dzieciątkiem i Salvator Mundi, być może z ikonostasu z cerkwi unickiej.

Przy drodze do Białej Podlaskiej kapliczka przydrożna z XIX w., ok. 1960 r. podpalona, zginęły wówczas rzeźba św. Jana Nepomucena i obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Murowana z cegły, otynkowana, na rzucie prostokąta, z portykiem na dwóch ośmiobocznych filarach. Okna zamknięte półkoliście. Dach dwuspadowy, kryty blachą. Wewnątrz nowa rzeźba św. Jana Nepomucena.